Sufizm to muzułmański mistycyzm. Nazwa ta prawdopodobnie pochodzi od wyrazu suf – co oznacza wełnę, z jakiej zrobione były włosiennice noszone niegdyś przez mistyków jako symbol wyparcia się życia doczesnego na rzecz życia wiecznego. Podstawowym celem mistyka/sufiego, jest zbliżenie do Boga/Absolutu, zjednoczenie z Nim.
Istnieje wiele nurtów sufickich, wiele dróg (tarika), od tych mających swoje źródła w dalekiej przeszłości, po te nowe, często nawet odbiegające w sposób zdecydowany od swojego źródła.
Islam
Jako że sufizm to jeden z nurtów islamu, na wstępie omówię pokrótce sam islam, by artykuł był bardziej zrozumiały dla tych, którym religia ta jest obca.Islam to jedna z trzech religii monoteistycznych obok judaizmu i chrześcijaństwa, chronologicznie rzecz biorąc najmłodsza i druga po chrześcijaństwie, co do liczby wyznawców. Prorok islamu, Muhammad (potocznie zwany Mahometem) urodził się w Mekce (obecna Arabia Saudyjska) około 570 roku n.e. Pochodził ze środowiska osiadłych Arabów zajmujących się handlem. Od najmłodszych lat był człowiekiem natury refleksyjnej, często udawał się na odludzie w celu oddawania się kontemplacji i rozmyślaniom. Szczególnie upodobał sobie grotę Hira, gdzie też dostąpił pierwszego objawienia około 610 roku, w wieku około 40 lat. Ukazał mu się archanioł Gabriel (ar.Dżibril) i przekazał posłannictwo od Boga w tych słowach:Głoś w imię twego Pana, który stworzył,Stworzył człowieka z grudki krwi.Głoś! A Pan twój jest Najhojniejszy,Który nauczał piórem,Nauczył człowieka tego, czego on nie znał.
Słowa te stały się potem częścią Koranu, świętej księgi muzułmanów (sura 96, w.1-5). Od tej pory Muhammad zaczął regularnie otrzymywać objawienia aż do śmierci w 632 roku. Te objawienia relacjonował innym, początkowo najbliższym, a następnie również innym mieszkańcom Mekki. Z czasem zyskiwał coraz więcej zwolenników. Większość z nich byli to ludzie ubodzy, uciśnieni przez panujących, często niewolnicy czy sieroty, a więc ci, którzy szukali drogi, która ich wyzwoli i odmieni ich życie. Elity mekkańskie natomiast były negatywnie nastawione tak do Proroka jak i do nowej wiary, jako, że zagrażała ona religii dotychczas praktykowanej przez większość i co za tym idzie ich pozycji społecznej. Prześladowali Proroka na tyle dotkliwie, że w 622 roku zmuszony został do ucieczki wraz ze swymi zwolennikami do położonego na północ od Mekki miasta o nazwie Jastrib (późniejsza Medyna). Rok ten został przyjęty jako początek ery muzułmańskiej.
Tak powstała nowa religia, której podstawowym założeniem była wiara w Jedynego Boga, któremu nie może równać się nic, a cześć można oddawać tylko jemu. Stąd w islamie zdecydowane potępienie kultu świętych czy także proroków. Bóg także nie może posiadać potomka. Według islamu Jezus jest uważany za proroka, jednak nie za syna bożego.
Słowo „islam” oznacza po prostu podporządkowanie się woli Boga. Jest to rzeczownik od czasownika „aslama”, który oznacza poddawać się. Wyznawców islamu nazywano „muslim” czyli tymi, którzy poddają się woli Boga. Bóg po arabsku to Allah. Ten z kolei wyraz jest rzeczownikiem wywodzącym się od starego semickiego rdzenia El, występującego także w hebrajskim wyrazie Elohim, czy aramejskim wezwaniu Chrystusa Eli Eli lamma sabakhtani.
Czyli warto podkreślić dla jasności, słowo Allah to po arabsku po prostu Bóg, tak samo jak w innych językach mamy słowa God, Dieu – a nie jak niektórzy uważają imię muzułmańskiego Boga. Niby to jedno i to samo: nazwa i imię, ale jednak często słyszy się twierdzenia, że muzułmanie „wierzą w Allaha”, co w domyśle ma oznaczać, że Allah to nie „ten Bóg” chrześcijan, a jakiś inny, „muzułmański” bóg – podczas gdy jest to oczywiste nieporozumienie – wszyscy wyznawcy religii monoteistycznych wierzą w tego samego Boga, choć różnie sobie go wyobrażają. Ponad to według islamu Bóg ma 99 imion. Dla przykładu można wymienić takie jak Ar-Rahman (miłosierny), Ar-Rahim (litościwy), Al-Hakim (mądry), Al-Haqq (prawda), As-Sami (słyszący), An-Nur (światłość), As-Salam (pokój), Al-Haliq (stwórca) itd. Każde z nich, to określenie, oznaczające jedną z cech Boga.
Islam podobnie jak inne religie ma wiele najrozmaitszych nurtów, od tych bardziej radykalnych po te liberalne. Główny i podstawowy podział to podział na sunnitów i szyitów. Wywodzi się on z początków istnienia islamu, kiedy to pojawiły się wątpliwości co do następstwa kalifa w gminie muzułmańskiej. Jedni uważali, że kalifat powinien być dziedziczony wśród członków rodziny Proroka, inni, że powinien być wybierany najodpowiedniejszy kandydat na to stanowisko spośród gminy muzułmańskiej. Ci pierwsi to szyici, drudzy – sunnici.
Islam a sufizm
W zasadzie uważa się, że doktryna islamu nie sprzyja ruchom mistycznym. Podaje się trzy główne przyczyny: Po pierwsze idea absolutnej transcendencji Boga, co zniechęca do zbliżenia z Nim. Po drugie rytuały islamu są proste i ściśle określone, a więc trudno jest je zmieniać czy zniekształcać. Po trzecie w islamie istnieje silny związek między światem doczesnym, a światem duchowym. Doczesność powinna być równie ważna dla muzułmanina, co życie pozagrobowe, a mistycyzm wymaga ich przeciwstawienia, bez czego niemożliwa jest koncepcja odejścia od świata doczesnego. Dlatego też w wielu nurtach mistycznych unikano przestrzegania zasad prawa muzułmańskiego (szariatu), które utrudniały mistykom osiąganie zjednoczenia z Bogiem.
Teologowie muzułmańscy odnosili się bardzo krytycznie do sufizmu, jednak z czasem został on przez nich zaakceptowany. Pomimo tych niedogodności ruchy mistyczne w islamie dość prężnie rozwijały się i istnieją nadal. Są bardzo popularne i przyciągają wiele zwolenników z różnych zakątków świata.
Kształtowanie sufizmu
W powstawaniu ruchów mistycznych dużą rolę odegrały inne religie, a dokładnie ich mistyczne odłamy. Kształtowanie mistycyzmu muzułmańskiego trwało kilka wieków. Wśród prądów jakie miały wpływ na proces powstawania sufizmu wymienić możemy:- chrześcijański monastycyzm- nurty neoplatońskie- gnostyckie- buddyzm
Jako że sufizm swoje pierwotne źródła ma w Mezopotamii, w naturalny sposób zetknął się tam z monastycyzmem kościołów syryjskich, z czego wynikać może duża zbieżność praktyk (głodówki, recytacje, umartwianie). Jeśli chodzi o wpływy neoplatońskie, wymienić można: teorię emanacji, iluminację i ekstazę.
Wpływy buddyjskie szczególnie silne były na terenach irańskich. Uważa się, że suficka idea fana – znikania człowieka w Bogu ma swoje źródło w buddyzmie i wiąże się z pojęciem nirwany. Ponad to praktyka medytacji – rozmyślanie nad sobą jako dążenie do poznania siebie w celu poznania Boga, również swoje źródło ma w buddyzmie.
Sufizm rozwijał się począwszy od działalności pojedynczych mistyków w VIII-XI wieku, poprzez kształtowanie się bractw i szkół mistycznych w XII-XVI wieku, aż po utrwalenie się mistycyzmu jako elementu muzułmańskiego świata.
Suficka praktyka
Nazwa sufizm (tasawwuf) pochodzi prawdopodobnie od wyrazu suf – wełna, z której zrobione były włosiennice noszone przez mistyków. Ubiór taki był symbolem pokory oraz wyrzeczenia się spraw doczesnych na rzecz życia wiecznego i osiągnięcia jedności z Bogiem. Mistycy byli zazwyczaj ludźmi ubogimi, dlatego też zaczęto utożsamiać ich z biedakami i nazywać po arabsku faqir, a po persku darwish – oba te wyrazy znaczą „biedak, nędzarz”.
Sufizm opierał się na:- ascezie (zuhd) i- medytacji (fikr)
Jeśli chodzi o ascezę, już w pierwszych wiekach islamu pojawiały się takie tendencje. Asceci pogardzali światem doczesnym, a życie w nędzy uważali za wzór. Nie przywiązywali wagi do ubioru, mało jadali, a także prowadzili życie wędrowne, nocując często pod gołym niebem. Często jako element umartwiania się stosowano z nadmierną gorliwością nakazy religijne, częściej modlono się i poszczono.
Poza ascezą fizyczną istniała także asceza duchowa w postaci religijnego ćwiczenia ducha. Skupiano się głównie na duchowości, nie przywiązując tak dużej wagi do teologii – uważano, że ten kto poznał samego siebie, poznał także Boga.
Jeśli chodzi o praktyki mistyczne możemy wymienić:- sama (słuchanie) i – zikr (wspominanie).
Sama polegało na słuchaniu muzyki i poezji. Zikr natomiast to powtarzanie imion Boga. Obie praktyki miały na celu oderwanie od życia doczesnego i osiągnięcie ekstazy, która była jednoznaczna ze zbliżeniem do Boga.
Sławni sufi
Wśród najbardziej znanych mistyków historii wymienić możemy postaci takie jak:Rabia Al-Basri, Dżunajd, Al-Halladż, Al-Ghazali, Ibn Arabi, a także oczywiście Dżelaladdin Rumi (założyciel bractwa „wirujących derwiszy”).
W następnych częściach artykułu rozwinę szerzej temat sufickich autorytetów.
c.d.n.
Maya Selim