La ilaha illa-l-llah wa Muhammad rasulu-l-lah
„Nie ma boga prócz Boga, a Muhammad jest jego Prorokiem.”
To zdanie to kluczowa formułka muzułmanina, towarzysząca mu od narodzin do śmierci. Szepcze się ją nowonarodzonemu dziecku do ucha, a wypowiedzenie jej (oczywiście świadomie, z przekonaniem) jest równoznaczne z przyjęciem islamu.
Jest też zdaniem, które sufi wypowiadają wielokrotnie jako zikr (powtarzanie) – głównie jego pierwszy człon ( La ilaha illa-l-llah).
Co oznacza to zdanie?
La ilaha illa-l-llah wa Muhammad rasulu-l-lah
„Nie ma boga prócz Boga, a Muhammad jest jego Prorokiem.”
To zdanie to kluczowa formułka muzułmanina, towarzysząca mu od narodzin do śmierci. Szepcze się ją nowonarodzonemu dziecku do ucha, a wypowiedzenie jej (oczywiście świadomie, z przekonaniem) jest równoznaczne z przyjęciem islamu.
Jest też zdaniem, które sufi wypowiadają wielokrotnie jako zikr (powtarzanie) – głównie jego pierwszy człon ( La ilaha illa-l-llah).
Co oznacza to zdanie?
Jak już ostatnio pisałam islam jest religią skrajnie monoteistyczną, nie uznającą niczego poza Bogiem jako przedmiot kultu. I to dokładnie zawarte jest w tej formułce. W tłumaczeniu na polski celowo piszemy, „boga” najpierw z małej litery, a potem z dużej, aby podkreślić tą jedyność.
Sufi powtarzając tą formułkę sami stapiają się w jedność z Bogiem, odczuwają jedność wszechrzeczy. Bo według ich przekonania wszystko jest jednością, a dokładniej – tak naprawdę istnieje tylko jedna Istota, a reszta to nieskończona ilość jej emanacji (teoria emanacji).
Koncepcja Boga
Słowo Allah, jak już ostatnio pisałam, znaczy po prostu Bóg. Jednak już w tym słowie zawarta jest ta jedyność, podkreślenie jej. Związane jest to ze specyfiką języka arabskiego. Mamy słowo ilah, oznaczające, jakiegokolwiek boga. Jest to rzeczownik nieokreślony, a więc sugeruje, że może być tych „bogów” więcej. I rzeczywiście zanim powstał islam, w Arabii wierzono w bardzo dużą liczbę bożków, których nazywano właśnie ilah. Natomiast Allah jest rzeczownikiem określonym od słowa ilah i co za tym idzie oznacza tego, konkretnego, jedynego Boga. Mamy tu do czynienia z arabskim rodzajnikiem określonym al, który dodawany przed wyrazem sprawia, że otrzymujemy formę określoną (jak ang. the). Pierwotne Al-ilah, w połączeniu dało nam Allah.
Słowo to jest specyficzne i unikatowe, jako że nie posiada ani liczby mnogiej ani rodzaju. A więc Bóg nie ma rodzaju, nie jest ani męski ani żeński.
Nie jest to więc „Bóg Ojciec”. Bóg muzułmański, a więc i suficki jest istotą abstrakcyjną, całkowicie transcendentną, istniejącą poza światem ludzkich doznań, jest do nikogo i do niczego niepodobny. Idea Boga jest niewyrażalna w ludzkich kategoriach. Nie posiada też żadnych cech fizycznych, nie może się zmęczyć, złościć, mścić itp.
Bóg jednak jak już pisałam posiada 99 imion, które są też jego cechami. I powtarzanie tychże imion stało się swego rodzaju rytuałem. Gdy upowszechnił się różaniec (dotarł najprawdopodobniej z Indii w IX wieku), pojawił się zwyczaj wypowiadania kolejnych imion Boga wraz z przesuwaniem paciorków różańca. Taka litania najpopularniejsza jest zwłaszcza wśród sufich. Jest to również przykład zikru (wspominanie). W trakcie takich zbiorowych zikrów mistycy wpadają w trans. Zikrowi często towarzyszą jednostajne ruchy lub tańce.
Sufizm – Miłość
Duże znaczenie wśród sufich zyskała idea miłości do Boga, której sposób wyrazu często nie łatwo jest odróżnić od miłości skierowanej do człowieka. Boga określa się mianem Ukochany, Umiłowany i ma on być jedynym obiektem najczystszej miłości. Można Go kochać tylko dla Niego samego, nie oczekując niczego w zamian – dla samej radości kochania. Z drugiej jednak strony często miłość do drugiego człowieka utożsamiano z miłością do Boga, jako że uczucie to pomagało odczuć jedność z Absolutem. W obiekcie miłości widziano Boga, jako że wszystkie istoty są Jego emanacją. To nadawało również miłości ludzkiej wymiaru absolutnego, pozbawionego jakichkolwiek cielesnych podtekstów. Poprzez miłość jednoczono się z Absolutem. Jednak często mistycy żyli samotnie z dala od świata doczesnego skupiając się na kontemplacji, dążeniu do poznania i odnalezienia swojego Obiektu Miłości we wszystkich przejawach rzeczywistości, tak w przyrodzie, jak i w samym sobie.
Więc miłość można uznać za podstawę. Nie możemy na przykład nie kochać siebie, kochając Boga, bo skoro wszystko jest boskim odbiciem byłoby to wręcz nielogiczne. Nie możemy nie kochać innych, bo również są odbiciem. Nie możemy nie kochać życia, bo to życie zostało nam dane jako przejaw miłości itd. Słynny mistyk Al-Haladż (ok.858-922 ) został skazany na śmierć za stwierdzenie: Ana al-Hakk- „Ja jestem Prawdą”, co było równoznaczne z powiedzeniem „Ja jestem Bogiem” gdyż al-Hakk to jedno z imion Boga. W rzeczywistości prawdopodobnie udało mu się po prostu odnaleźć Boga w sobie, dotrzeć do poczucia jedności z Nim, gdzie nie ma „ja” ani „ty”- jest tylko Absolut.
Mistycy swoją miłość do Boga wyrażali w bardzo głębokiej, natchnionej poezji. Przykładem może tu być twórczość Al-Halladża, Rabii Al-Adawijji lub Rumiego. Często stan miłosnego upojenia porównywano do upojenia winem, którego spożywanie jak wiadomo jest w islamie zabronione.
Dzieje sufizmu
Z chronologicznego punktu widzenia dzieje sufizmu podzielić można na działalność indywidualnych mistyków (VIII-XI) oraz działalność bractw i szkół mistycznych (XII-XVI wiek).
Jeśli chodzi o pierwszy okres, już wtedy można było zauważyć pewne rozbieżności w koncepcjach mistycznego poznawania Boga. Mistycy doskonaląc się w technikach kontemplacji, odnajdywali swoje własne ścieżki, swoje indywidualne sposoby na zbliżenie do Absolutu.
W tym okresie wymienić możemy dwa nurty:- nurt racjonalistyczny – nurt ekstatyczny
Tradycja muzułmańska mówi o tzw. ośmiu ascetach, którzy stworzyli podstawy ascetyczne sufizmu.
Jednym z nich był Al-Hasan Al-Basri (zm.728 r.) – twórca ascezy i prekursor sufizmu. Był to typowy asceta. Podkreślał znaczenie pobożności, ubóstwa, pogardy dla dóbr materialnych. Uważał, że życie należy poświęcić rozmyślaniom (fikr) oraz rozliczaniu się z samym sobą (muhasaba), a także przede wszystkim poddaniu się woli Boga, co ma człowiekowi przynieść wewnętrzne zadowolenie.
Inną ważną postacią była Rabi’a Al-Adawijja (zm.801r). Jej zasługą było stworzenie podstawowych idei sufizmu, m.in. rozwiniętej koncepcji miłości do Boga, o której wspomniałam. Jest taka opowieść, która mówi jak Rabi’a chodziła po mieście, w jednej ręce niosąc ogień, a w drugiej wodę. Na pytanie po co to robi, miała odpowiedzieć: Niosę ogień do raju, by go tam rozpalić, a wodę do piekła, by ugasić jego ogień. Wtedy nikt nie będzie się modlił do Boga, by uniknąć piekła i dostać się do raju, lecz po to, by go wielbić dla samego piękna.
Innym wartym odnotowania mistykiem był Al-Bistami (zm. 874). Na jego idee wpływ miały koncepcje hinduistyczne, być może dlatego, że sufizmu uczył się od indyjskiego konwertyty Abu Alego as-Sindi. To on stworzył koncepcję „zniknięcia w jedynobóstwie” – al-fana fi at-tawhid ,czyli innymi słowy unicestwienia ego, stania się nicością w bezmiarze boskiej Jedności. Poznawanie Boga następuje w stanie ekstazy, „upojenia” Bogiem – osobowość mistyka znika, jednoczy się z Bogiem i następuje stan fana.
Kolejnym mistykiem, którego nie sposób pominąć był wspomniany już przeze mnie Al-Halladż (zm.922) – reprezentant nurtu ekstatycznego. Po jednej ze swych pielgrzymek do Mekki uznał, że jego „ja” połączyło się z Bogiem. Głosił swoje idee przez 20 lat w Indiach, Turkiestanie i Mezopotamii przyciągając wielu zwolenników.
Najważniejsze pojęcia ideologii i praktyki sufickiej ukształtowały się już w tym pierwszym okresie.
Co ciekawe, biorąc pod uwagę muzułmański zakaz picia alkoholu , wśród mistyków normą było upajanie się winem.
Z czasem coraz częściej pojawiały się praktyki grupowe sprzyjające późniejszemu powstawaniu bractw sufickich. Charakterystyczny był ekstatyczny taniec za pomocą, którego osiągano stan upojenia, co prowadzić miało do odnalezienia Boga. Poza tym w grupach modlono się oraz odmawiano litanie, polegające na wymienianiu imion Boga (zikr). Imiona mogły być wypowiadane głośno lub po cichu. Mistycy powtarzając jednostajnie te imiona wpadali w trans. Zikrowi towarzyszą zazwyczaj odpowiednie ruchy ciała, ćwiczenia w oddychaniu lub muzyka. Zikr stanowi do dziś element rytuału poszczególnych tarik (dróg).
Podsumowując, uważa się, że X wiek był czasem konsolidacji sufizmu. Wtedy to mistycy starali się zatrzeć różnice pomiędzy sufizmem a tradycyjnym islamem, czego przyczyną mogła być męczeńska śmierć Al-Halladża. Powstały wtedy liczne dzieła podsumowujące pierwszy okres rozwoju sufizmu, takie jak np. „Pokarm dla serc” Abu Taliba al-Makkiego.
W kolejnej części opiszę kształtowanie się bractw sufickich i te z nich, które przetrwały do dnia dzisiejszego.
Maya Selim